Bình vôi hay còn biết đến là cây củ một, củ mối trôn, ngải tượng, tử nhiên. Tên khoa học của bình vôi là Stephania rotunda Lour., thuộc họ Tiết dê (Menispermaceae). Củ bình vôi là phần phình to của cây được sử dụng làm thuốc. Đây được xem là một cây thuốc truyền thống quan trọng được trồng nhiều ở Đông Nam Á và được ứng dụng điều trị một số bệnh bao gồm hen suyễn, an thần, đau đầu và tiêu chảy.
1. Đặc điểm thực vật
Cây bình vôi thuộc dạng dây leo và chỉ có một đoạn thân ngắn tiếp xúc với mặt đất. Phần thân củ phình to có hình dạng như bình đựng vôi. Củ rất to có thể nặng đến 20kg và có hình dáng thay đổi tùy thuộc vào nơi cây phát triển, có vỏ ngoài màu nâu đen, bên trong có màu trắng xám, vị đắng. Lá có hình trái tim, mọc so le. Hoa màu xanh nhạt, kích thước hoa nhỏ. Quả có hình cầu, khi chín có màu đỏ. Hạt có hình móng ngựa.
2. Phân bố và thu hái
Tại Việt nam, cây bình vôi được phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc, đặc biệt là những vùng có núi đá vôi như Lai Châu, Hòa Bình, Ninh Bình,…
Bộ phận dùng: củ bình vôi. Thời điểm thu hoạch quanh năm, phần củ sau khi được thu hái về sẽ được đem đi rửa sạch, cạo bỏ phần vỏ bên ngoài, thái mỏng và phơi hoặc sấy khô. Ngoài ra, có thể dùng củ bình vôi để chiết lấy l – tetrahydropalmatin ( hay còn biết đến là rotundin).
3. Thành phần hóa học
Năm 1940, Bùi Đình Sang đã chiết xuất một alkaloid từ rễ củ cây Stephania rotunda, chiếm tỷ lệ từ 1,2 – 1,5% và được đặt tên là rotundin. Rotundin(levo – tetrahydropalmatin) có công thức C21H25NO4 là một alkaloid isoquinolineđã được ứng dụng trên thị trường trong điều trị an thần, giảm đau.
Ngoài rotudin, chiết xuất từ củ bình vôi còn chứa lượng lớn tinh bột, acid hữu cơ và đường.
4. Công dụng
Trong Y học cổ truyền
Củ bình vôi có vị đắng, tính lương quy vào 2 kinh can và tỳ. Nó được sử dụng và chỉ định bao gồm phù, beriberi, đi tiểu bị ức chế, bệnh chàm, nhọt, đau trong viêm khớp dạng thấp và tăng huyết áp.
Trong đông y, củ bình vôi thái nhỏ, phơi khô được dùng dưới dạng thuốc sắc, ngâm rượu chữa hen, ho lao, lỵ, sốt, đau bụng, ngày uống 3 – 6g.
Y học hiện đại
Kết quả nghiên cứu được công bố trên tạp chí Y học Anh đã chỉ ra rotundin trong củ bình vôi một loại hoạt chất ít độc có tác dụng giảm căng thẳng lo âu, gây ngủ.
Rotundin clohydrat được dùng làm thuốc trấn an thần kinh, trong các trường hợp mất ngủ, sốt nóng, nhức đầu, đau tim, đau dạ dày, hen. Ngày dùng 0,05g đến 0,10g dưới dạng thuốc bột và thuốc viên. Liều dùng ở trẻ: 0,02g – 0,025g đối với trẻ em 1 -5 tuổi, 0,03g – 0,05g đối với trẻ em 5 -10g.
